Województwo łódzkie jako osobna jednostka administracyjna liczy sobie „zaledwie” 100 lat, bo powstało wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Historia tego obszaru, leżącego na pograniczu Małopolski, Wielkopolski i Mazowsza, jest znacznie dłuższa. Znajdują się tu siedziby kasztelanii pamiętających początki Polski dynastii Piastów, czy historyczne grody jak Łęczyca, Sieradz, Rawa Mazowiecka i Wieluń, będące siedzibami średniowiecznych księstw, województw i ziem. Mury najstarszych zabytków są niemymi świadkami znaczących wydarzeń.
Tu zapadały ważne decyzje (w Sieradzu i Piotrkowie Trybunalski wybierano na tron kilku z polskich królów, w Piotrkowie przez ponad 200 lat obradował Trybunał Koronny dla Wielkopolski).
W XIX wieku obszar dzisiejszego województwa stał się jednym z głównych regionów przemysłowych ówczesnego Królestwa Polskiego. Zanim jeszcze Łódź wyrosła na największy w kraju ośrodek przemysłu włókienniczego, palmę pierwszeństwa dzierżył Ozorków, a następnie Zgierz.
Do dziś w obu tych miastach (a także m.in. w Pabianicach, Aleksandrowie Łódzkim, Konstantynowie Łódzkim, czy Tomaszowie Mazowieckim) zachowało się mnóstwo śladów związanych z historią gospodarczą. Są to zarówno fabryki, rezydencje fabrykantów, jak i dawne domy tkaczy.
Wyjątkowy pod tym względem jest Zgierz, gdzie w centrum znajduje się Park Kulturowy Miasto Tkaczy. W mieście zachowało się kilkadziesiąt tradycyjnych domów z XIX w. Z kolei w Zduńskiej Woli przetrwała historyczna dzielnica przeznaczona dla osadników zajmujących się rozwojem lokalnego rzemiosła, a potem także manufaktur i przemysłu.
Wiek XX przyniósł szereg tragicznych wydarzeń związanych z I i II wojną światową. Przez obszar dzisiejszego województwa kilkakrotnie przetaczał się front I wojny światowej (od połowy 1914 r. do połowy 1915 r.), gdy ścierała się tu armia rosyjska z niemiecką i austriacką. Warto pamiętać, że we wszystkich armiach zaborczych wielu żołnierzy było Polakami. Szczególnie intensywne walki z jesieni 1914 r. przeszły do historii jako Bitwa czy Operacja Łódzka – podczas zaledwie kilku tygodni w starciach wzięło udział pół miliona żołnierzy, z których aż 200 tysięcy poległo. Dziś przypominają o tym liczne cmentarze wojenne, rozsiane po obszarze niemal całego województwa. Z kolei w okolicach Bolimowa w 1915 r. Niemcy po raz pierwszy w historii użyli gazów bojowych.
Jesień 1939 r. i wojna obronna z tego czasu w okolicach Łodzi zaznaczyła się przede wszystkim Bitwą nad Bzurą, jedną z niewielu wówczas udanych akcji zbrojnych polskiej armii. Również tu o dramatycznej historii przypominają dziś przede wszystkim cmentarze z kwaterami poległych w okolicach Kutna, Łowicza i Łęczycy. Historię tej bitwy do niedawna upamiętniało Muzeum Bitwy nad Bzurą w dawnym mauzoleum rodziny Mniewskich w Kutnie, dziś ekspozycja znajduje się w Muzeum Pałac Saski. Tragiczną kartę historii zapisano również w Wieluniu, który był pierwszą ofiarą niemieckich bombardowań rankiem 1 września.
Odrębną historią związaną z II wojną światową stanowi tworzenie przez niemieckich okupantów gett dla ludności żydowskiej, w tym pierwszego w Polsce getta w Piotrkowie, czy drugiego pod względem wielkości (po warszawskim) getta w Łodzi.
Spośród postaci historycznych z województwem łódzkim mocno związani byli dwaj wybitni literaci – Julian Tuwim oraz Władysław Reymont. Ten pierwszy, urodzony w Łodzi, jest tu upamiętniony kilkoma pomnikami, w tym najbardziej znaną Ławeczką Tuwima, stojącą w centralnym punkcie ulicy Piotrkowskiej. Drugi, urodzony w Kobielach Wielkich koło Radomska, mieszkał w Łodzi (zbierając materiały do Ziemi obiecanej), ale także w okolicach Lipiec Reymontowskich, które stały się inspiracją do jego epopei poświęconej polskiej wsi – Chłopom. Dziś w Lipcach działa muzeum gromadzące pamiątki po pisarzu, a także prywatna Galeria Staroci i Pamiątek Regionalnych z olbrzymią kolekcją wydań Chłopów, a także eksponatami, poświęconymi stworzonemu w oparciu o powieść serialowi telewizyjnemu.
W ciągu kilku ostatnich lat na listę Pomników Historii, czyli najcenniejszych zabytków narodowych, trafiło aż pięć obiektów z województwa łódzkiego: bazylika katedralna w Łowiczu, kolegiata w Tumie, opactwo cysterskie w Sulejowie-Podklasztorzu, zespół pałacowo-parkowy w Nieborowie razem z pobliskim parkiem romantycznym w Arkadii, wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego w Łodzi.
Miłośnicy historii sztuki znajdą w regionie łódzkim obiekty dokumentujące tysiąc lat tradycji. Są tu świątynie z elementami romańskimi, gotyckie kościoły (w opactwie w Sulejowie jedne z pierwszych w Polsce przykładów tego stylu) i zamki (w tym bardzo dobrze zachowany prywatny zamek rodziny Oporowskich w Oporowie koło Kutna).
Nie brakuje przykładów architektury renesansu – jak dwór obronny w Pabianicach (dziś muzeum) czy kościoły w typie kalisko-lubelskim z charakterystycznymi dekoracjami stiukowymi (.in.. w Poddębicach, Chruślinie i Sobocie). Epokę odrodzenia reprezentuje również kaplica św. Wiktorii w łowickiej katedrze z nagrobkiem arcybiskupa Jakuba Uchańskiego wykonanym przez Jana Michałowicza z Urzędowa (najwybitniejszego polskiego rzeźbiarza epoki).
Również sztuka baroku jest w województwie obficie reprezentowana, zarówno w architekturze sakralnej, jak i świeckiej. Monumentalne sanktuarium Świętej Rodziny w Studziannie należało w XVII i XVIII w. do najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych w Polsce.
Jedną z najlepiej zachowanych barokowych rezydencji w Polsce jest pałac w Nieborowie projektu Tylmana z Gameren, dziś oddział Muzeum Narodowego. Ciekawym przykładem tego stylu jest również barokowy dwór szlachecki w Ożarowie, dziś działa tu Muzeum Wnętrz Dworskich.
W regionie znaleźć można również obiekty klasycystyczne, jak np. pałac w Walewicach, czy pałac i kościół św. Jakuba w Skierniewicach. Unikatem jest romantyczny park w Arkadii koło Nieborowa, stworzony przez księżnę Helenę Radziwiłłową na przełomie XVIII i XIX w.
Architektura neostylowa (neoromanizm, neogotyk itd.) i eklektyczna (połączone różne style) z XIX w. to coś typowego dla miast regionu łódzkiego, które rozwinęły się jako ośrodki przemysłowe w tym czasie. Wyjątkowym przykładem jest tu oczywiście Łódź, gdzie w centrum zachowało się do dziś ponad 10 tysięcy kamienic z przełomu XIX i XX w., a także liczne rezydencje fabrykanckie, świątynie, budynki użyteczności publicznej i fabryki. Również tutaj zachowały się ciekawe przykłady sztuki secesyjnej i modernizmu z pierwszej połowy XX w. Ciekawe obiekty z tej samej epoki znaleźć można oczywiście w innych miastach, przede wszystkim w Piotrkowie Trybunalskim, Tomaszowie Mazowieckim, Pabianicach, czy Zduńskiej Woli.
To jeden z wyróżników regionu – znaleźć je można nie tylko w stolicy województwa, ale również w mniejszych miastach – przede wszystkim w Zgierzu, Pabianicach, Tomaszowie Mazowieckim, czy Piotrkowie Trybunalskim. Oczywiście zdecydowanym liderem jest sama Łódź – do dziś przetrwało tu około 200 mniejszych i większych kompleksów fabrycznych. Często były to całe zespoły zabudowy, gdzie oprócz budynków produkcyjnych stały rezydencje właścicieli, domy mieszkalne dla robotników, a także budynki infrastruktury socjalnej, jak szkoły, sklepy, czy szpitale. Najlepszym przykładem jest osiedle Księży Młyn, stworzone przez najbogatszych łódzkich fabrykantów – rodzinę Scheiblerów oraz Manufaktura – dawne imperium rodziny Poznańskich.
Region łódzki to obszar przede wszystkim rolniczy. Do dziś przetrwały tu przykłady tradycyjnej zabudowy wiejskiej. Najciekawsze obiekty trafiły do skansenów – największego w Maurzycach koło Łowicza, a także mniejszych w samym Łowiczu, Sieradzu, czy Kwiatkówku koło Łęczycy.
Województwo łódzkie to również jeden z najbogatszych regionów, jeżeli chodzi o drewniane kościoły – jest ich około stu. Najstarsze pochodzą z końca XV w. i XVI w., w tym najciekawsze w Boguszycach koło Rawy Mazowieckiej oraz Grębieniu koło Wielunia, oba udekorowane renesansowymi malowidłami. Cenne polichromie zachowały się także w kościele w Czerniewicach.
Ważnym elementem dziedzictwa regionu są wreszcie zabytki dawnej wielokulturowości. Po mieszkających tu dawniej Polakach, Żydach, Niemcach, Rosjanach, Czechach pozostały świątynie, synagogi, cmentarze, ale także pałace, kamienice, szkoły, czy fabryki. Wyjątkowym zabytkiem jest cmentarz żydowski w Łodzi, jeden z największych i najlepiej zachowanych w Europie.
W województwie łódzkim przyroda często rozpościera się tuż za rogiem, jak w przypadku położonego w Łodzi Lasu Łagiewnickiego, który stanowi jeden z największych kompleksów leśnych znajdujących się w granicach miasta w Europie. Z jednej strony posiada on bogatą infrastrukturę rekreacyjną – ulubione przez mieszkańców miasta stawy w Arturówku, szlaki piesze i rowerowe oraz trasy biegowe. Z drugiej – można tu znaleźć takie ostoje przyrody jak rezerwat „Las Łagiewnicki”.
Równie ciekawy jak Łagiewniki, zarówno pod względem przyrodniczym jak historycznym, jest inny obszar leśny w województwie – Lasy Spalskie. Tym, co wyniosło je do miejsca rangi państwowej były pobyty rosyjskich carów, a po zaborach – prezydentów II Rzeczpospolitej.
Choć lasy zostały mocno przetrzebione w okresie I wojny światowej, do dziś naturalnego charakteru przydaje im z pewnością płynąca tędy Pilica, najdziksza spośród dużych rzek w Polsce centralnej.
Pod względem przyrodniczym, jedną z najważniejszych wodnych atrakcji regionu jest położony na zachodzie województwa zbiornik Jeziorsko, założony na rzece Warcie. Jego południowa część chroniona jest w formie rezerwatu faunistycznego. W okresie jesiennych przelotów ptaków wodno-błotnych przebywa tu do kilkudziesięciu tysięcy ptaków jednocześnie.
Amatorom ornitologii można polecić wizyty na torfowiskach w rezerwacie Piskorzeniec koło Przedborza, czy uroczysku Święte Ługi koło Szczercowa, a także przy jeziorze Okręt i stawie Rydwan koło Łowicza.
Przyrodę regionu pomagają zachować lokalne parki krajobrazowe.
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich poza wspomnianym już Lasem Łagiewnickim, może pochwalić się rezerwatami: „Parowy Janinowskie”, gdzie smukłe buki i rozgałęziające się wąwozy tworzą scenerię niczym z „Władcy Pierścieni” oraz „Struga Dobieszkowska”, skąd już tylko kilka kroków do średniowiecznego grodziska w Starych Skoszewach.
Niemały entuzjazm każdego dendrologa wzbudzą rosnące w Spalskim Parku Krajobrazowym pozostałości dawnej Puszczy Pilickiej – dwustuletnie dęby, graby i sosny. Te znajdziemy przede wszystkim w rezerwacie „Spała”, podobnie jak ciekawostkę tutejszej przyrody – powstałe w wyniku rzecznej erozji, sosny „na szczudłach”.
Sulejowski Park Krajobrazowy
Do obszaru Sulejowskiego Parku Krajobrazowego zalicza się przede wszystkim sam Zalew Sulejowski, ale też takie magiczne miejsca jak rezerwat „Niebieskie Źródła” ze swoją słynną, lazurową wodą czy rezerwat „Las Jabłoniowy”, gdzie pośród typowo leśnego drzewostanu, znajdziemy liczne okazy dzikich drzew owocowych – jabłoni, grusz i głogów. Jeśli zaś nad florę przedkłada się faunę, obowiązkowym punktem wyprawy staje się Leśny Ośrodek Edukacji i Rehabilitacji Zwierząt w Kole.
Największym atutem Przedborskiego Parku Krajobrazowego jest niewątpliwie ukształtowanie terenu. Szlaki wędrówek wiją się w górę i w dół po okolicznych wzgórzach (w tym największym naturalnym wzniesieniu województwa łódzkiego, Fajnej Rybie, o wysokości 347 m n.p.m.). Na pewno trzeba też wspiąć się na Bukową Górę, ze starodrzewiem bukowym, chronionym w formie rezerwatu.
Głównymi bohaterkami Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki są oczywiście rzeki, w szczególności ta jedna, Warta, która jest niekwestionowaną królową tego obszaru. Ktokolwiek marzy o spotkaniu żurawi, brodźców bagiennych i innych ptaków związanych z wodą, powinien skierować swe kroki właśnie tutaj.
W Załęczańskim Parku Krajobrazowym obecność Warty zaznaczyła się w sposób nie tylko przyrodniczy. W jej dolinie, znajdziemy bowiem pozostałości prehistorycznych kurhanów, z których najstarsze (w miejscowości Przywóz) są datowane na II w. n.e. Park to obszar Wyżyny Wieluńskiej. Warta płynie tędy w głęboko wciętej dolinie, tworząc tzw. Wielki Łuk Warty. Położony na górze Zelce rezerwat geologiczny „Węże” skrywa liczne jaskinie. Koniecznie trzeba też zajrzeć do kamieniołomu w Lisowicach – świetnie widać tu przekrój ze skałami z kolejnych epok geologicznych, można także bez problemu znaleźć różne typy skamieniałości.
Największą (nie licząc rzeki Rawki) tajemnicą Bolimowskiego Parku Krajobrazowego są wielkie (mierzące nawet do kilkudziesięciu hektarów) puszczańskie polany, będące pozostałością działań budników, wyrębujących las w celu pozyskania potażu, dziegciu czy węgla drzewnego. Dziś polany są prawdziwym magazynem różnorodności biologicznej lasu. Znajdziemy tu 1/3 występujących na tym terenie roślin, a także zwierzęta – ptaki terenów podmokłych, płazy i duże ssaki. Zarówno jednak ze względów przyrodniczych, jak i bezpieczeństwa, wstęp na część polan (jak największa Siwica) możliwy jest wyłącznie po wcześniejszym zgłoszeniu i wraz z pracownikami Parku.
Atutem województwa łódzkiego jest różnorodność. Fani aktywnego wypoczynku znajdą tu sporo możliwości spędzania czasu - można wędrować szlakami pieszymi, korzystać ze szlaków rowerowych i kajakowych, a nawet z największego stoku narciarskiego w centralnej Polsce.
Do pieszych wędrówek najlepszymi obszarami są na pewno te o urozmaiconym ukształtowaniu terenu. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, czy położone na południowych krańcach regionu Załęczański i Przedborski Parki Krajobrazowe, dzięki całym sieciom szlaków turystycznych idealnie się do tego nadają. Oczywiście na dłuższy spacer (może z kijami do nordic walking) można wybrać się także do Lasu Łagiewnickiego w północnej części Łodzi, czy w nadpilickie okolice Spały. Ciekawą propozycję dla fanów marszów na orientację posiada powiat wieruszowski, gdzie realizowany jest program „Powiat wieruszowski z mapą i kompasem”. Dla fanów bardziej ekstremalnych doznań warto polecić „Setkę po łódzku”, czyli coroczny rajd pieszy na orientację w najbliższych okolicach Łodzi, gdzie do pokonania jest dystans 50 lub 100 km.
Fani turystyki rowerowej bez problemu znajdą szlaki dla siebie, zarówno w okolicy Łodzi (ponownie warto wybrać się na Wzniesienia Łódzkie), jak również w całym regionie, zarówno krótko- jak i długodystansowe. Ciekawą ofertę dla miłośników jazdy terenowej ma Góra Kamieńska (405,6 m n.p.m.) – są tu aż cztery kilkunastokilometrowe trasy. W Łodzi funkcjonuje system Łódzkiego Roweru Publicznego, podobne działania podjęte zostały na poziomie województwa (rowery dostępne są w 10 miastach: Łodzi, Koluszkach, Kutnie, Łasku, Łowiczu, Pabianicach, Sieradzu, Skierniewicach, Zduńskiej Woli i Zgierzu).
Również kajakarzom województwo łódzkie może sporo zaoferować. Rawka, Pilica, Warta, a także Grabia i Widawka to najczęściej wykorzystywane kajakarsko rzeki. Stosunkowo łatwe technicznie (zwłaszcza Pilica i Warta), ciekawe krajobrazowo i krajoznawczo (m.in. zabytkowe młyny wodne nad Grabią) od lat przyciągają licznych amatorów aktywnej turystyki. Rozwinięta baza turystyczna sprawia że nie ma tu problemu z wypożyczeniem kajaków, czy noclegiem przy wyborze spływu dłuższego niż jednodniowy. Również inne rzeki warto brać pod uwagę przy planowaniu kolejnych spływów – Bzurę, Czarną, Drzewiczkę, Luciążę, czy Mrogę.
Na dwóch największych akwenach w regionie – Zalewie Sulejowskim i Jeziorsku dobre warunki znajdą także fani żeglarstwa i windsurfingu. Dodatkowo coraz popularniejszą atrakcją stają się wake parki, dedykowane miłośnikom nart wodnych. Takie obiekty znajdują się na Jeziorsku (w Ostrowie Warckim), a także w Głownie, Tuszynie, Łodzi (na Stawach Stefańskiego), Drzewicy i Lisowicach koło Koluszek. Większość wyposażona jest w infrastrukturę umożliwiającą zabawę amatorom, ale również możliwość sprawdzenia się dla osób bardziej doświadczonych. Często (jak w Głownie czy Lisowicach) towarzyszą im inne atrakcje – ścianki wspinaczkowe czy parki linowe.
Łódzkie to dobre miejsce dla uprawiania turystyki konnej. Amatorzy samodzielnej jazdy mają do dyspozycji ponad 200 stajni w całym regionie. Łączy je najdłuższy w Europie, liczący ponad 2000 km, oznakowany szlak konny. Składa się z dwóch oznakowanych pętli – mniejszej wokół Łodzi oraz większej wokół całego województwa, z licznymi łącznikami. Zwolennicy podziwiania zawodowców w akcji mogą wybrać się do Bogusławic, Walewic lub Gajewnik, gdzie cyklicznie odbywają się zawody hippiczne.
Zima to czas, kiedy odkryjemy i inne walory turystyczne regionu – największy stok narciarski w centralnej Polsce znajduje się na Górze Kamieńskiej koło Bełchatowa. Ponad 800 metrów dość łatwej trasy nadaje się idealnie na rodzinny wyjazd (chociaż najwyższa partia stoku jest już bardziej wymagająca!). Z uwagi na coraz cieplejsze zimy sezon narciarski jest dość krótki, warto przed wybraniem się tutaj sprawdzić prognozę pogody i informacje o stanie naśnieżenia stoku.
