lodzkie.pl

Kiedyś gospodarz, dziś starościna i starosta. Kiedyś wieniec dożynkowy noszono jak koronę na głowie, dziś to potężne konstrukcje m.in. w kształcie Polski. Zwyczaje święta plonów zmieniały się przez lata, ale wiele zostało zachowanych po dziś. Łódzkie na dożynkowej mapie Polski ma bardzo ważne miejsce – to w Spale, rozpoczęła się tradycja Dożynek Prezydenckich, i to w Piotrkowie Trybunalskim, w 1979 roku, odbyły się Dożynki Centralne.

W regionie łowickim mówili na to „przepiórka”, w rawskim, brzezińskim i opoczyńskim – „pępek”. To kępka zboża, ostatnia podczas żniw, zostawiana specjalnie na koniec, a potem wykorzystywana w wieńcu dożynkowym, czyli podczas podziękowania za pracę i plony. Tak było od XIX wieku do wybuchu II wojny światowej. Dożynki były wielkim świętem wsi, najważniejszym ceremoniałem i hołdem dla pracy na roli – były ukoronowaniem żniw, które – zanim na pola weszły nowoczesne kombajny – były dowodem na to, jak ciężka i wymagająca jest praca rolnika.

- Dożynki, określane też jako wyżynki w radomszczańskim, obrzynek, okrężne, wieńcowe, wieńczyny, to największe święto gospodarskie w rolniczym kalendarzu wegetacyjnym. Obecnie dożynki stanowią połączenie dwóch staropolskich zwyczajów, okrężnego i dożynek, które były niegdyś osobnymi, sąsiadującymi ze sobą świętami – mówi Michał Świercz, etnograf i kustosz z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Jak wyjaśnia, okrężne to po prostu biesiada, po sprzątnięciu wszystkich zbiorów, czyli po okrążeniu pól, a dożynki oznaczają dorżnięcie oziminy i przyniesienie wieńca gospodarzowi z pola do domu.

Wieniec, najważniejszy atrybut święta plonów, najczęściej nawiązywał do korony królewskiej splecionej z czterech związanych w górze pałąków lub słomianych warkoczy. -  Dekorowano go orzechami, jabłkami, jarzębiną lub niekiedy żywym ptakiem, kogutem, kaczką, kurczętami, co miało zapewnić piękny i zdrowy przychówek gospodarski. Czub wieńca zamykała kukiełka lub piernik – opisuje Michał Świercz. Drugą popularną formą wieńców było koło, czyli symbol doskonałości. Dzisiejsze wieńce nawiązują do tych tradycji, ale też są dużo bardziej różnorodne. - Przyjmują kształty krzyży, hostii, kielichów, koron, mapy Polski, postaci historycznych, symbolizują kościół parafialny, czy też sceny rodzajowe zaczerpnięte z Biblii – wylicza etnograf. Jak dodaje, obecnie to potężne i ciężkie konstrukcje, które musi nieść kilka osób. 

Wieniec, tak kiedyś, jak i obecnie, niosą uczestnicy korowodu. Kiedyś była to najlepsza żniwiarka, czasem z pomocą parobków, a dziś panie z Kół Gospodyń Wiejskich. Przed laty dożynki były organizowane także przez bogatszych gospodarzy lub szlachty i to do jego domu lub dworu był przekazywany wieniec, który był potem przechowywany w stodole, do kolejnego roku i siewu.

Równie ważną częścią dożynek jest chleb z mąki ze zbóż zebranych podczas żniw. Jak przypomina Michał Świercz, od najdawniejszych czasów chleb jest uznawany za dar Boży, pokarm szlachetny i święty, stąd znak krzyża czyniony tuż przed jego pokrojeniem. Jak podkreśla etnograf, każda upuszczona cząstka chleba po odniesieniu z ziemi była – i często jest przez wielu – całowana.

W okresie międzywojennym pojawiły się dożynki parafialne, gminne czy powiatowe, a w 1927 roku po raz pierwszy zorganizowane zostały dożynki prezydenckie. Ignacy Mościcki zorganizował je w Łódzkiem, w Spale, która była jego ulubionym miejscem wypoczynku, ale i pracy. Pierwsze takie święto plonów zgromadziło ok. 10 tys. osób, a przemarsz korowodu trwał ok. godzinę.

 Tradycja utrzymała się do 1938 roku. Do idei dożynek prezydenckich powrócił w 2000 roku Aleksander Kwaśniewski. W Spale, w hołdzie tej tradycji, odbyły się ubiegłoroczne Dożynki Województwa Łódzkiego.

Po II wojnie światowej dożynki przybrały charakter ideologiczny związany z władzą ludową. Tak jak dziś, było to święta gminne czy powiatowe, ale też centralne. Najsłynniejsze to Dożynki Centralne w Piotrkowie Trybunalskim w 1979 roku. Na tę okazję w mieście przebudowywano ulice, wybudowano nowe osiedle i rozbudowano stadion, a miasto Częstochowa ufundowało dla Piotrkowa kładkę nad torami.

Dzisiejsze dożynki to odtworzenie pięknych ludowych tradycji, ale i nowe zwyczaje. Te to np. dzieleniem się oprócz chlebem także miodem lub dożynkowe witacze, dekoracje wykonane ze zbóż czy kwiatów. 

kw

Na zdjęciach:

Dożynki w Wiskitnie w1968 r. (czarno-białe zdjęcia wykonane przez  Kazimierza Wecla, zbiory Archiwum Etnograficznego MAiE w Łodzi)

Dożynki w Łęce w 2024 roku (wykonane przez Piotra Czepasa, zbiory MAiE w Łodzi) 

Dożynki Województwa Łódzkiego w Spale w 2024 - mat. UMWŁ

informacje prasowe o dożynkach prezydenckich w Spale - mat. Biblioteka Wojewódzka w Łodzi